LMQ

LÊ NGUYÊN ĐẠI: XỨ NÀO LÀ “XỨ RƯỢU HỒNG ĐÀO”?

800px-QuangNamTinh-1R

Bản đồ tỉnh Quảng Nam của nhà Nguyễn Việt Nam in trong Đại Nam nhất thống chí

Đừng Vô Tình Ngụy Tạo Di Sản:
XỨ NÀO LÀ “XỨ RƯỢU HỒNG ĐÀO”?

LÊ NGUYÊN ĐẠI

Nhớ trước đây đâu khoảng mười lăm năm, Báo Thanh Niên nơi ban lãnh đạo lúc bấy giờ và rất đông anh em trong tòa soạn đều là người xứ Quảng có tổ chức cuộc thi Thơ nhân một dịp gì đấy. Kết quả giải cao nhất thuộc về một người làm thơ quê Quảng Nam, trong khi trưởng ban giám khảo cũng là nhà thơ gốc Quảng Nam. Nếu chỉ có thế thì chẳng có chuyện phải bàn, vì chỉ cần một trường hợp tôi kể đây cũng đủ dùng để giải thích: Số là một buổi sáng mở một tờ báo xem tình cờ đọc thấy hai bài thơ hay của một người bạn đồng hương, điện thoại khen, nói không ngờ ông có làm thơ mà lâu nay mình không biết, hắn trả lời tỉnh rụi: Quảng Nam mình ai mà không làm thơ!

Chuyện tôi thấy cần ghi nhận để sau này có cơ hội thì phải làm sáng tỏ cho tới nơi tới chốn, đó là trong bài thơ được giải có nhắc đến “rượu hồng đào” như một chi tiết mang tính biểu tượng - gần giống như cái kiểu nhiều người Quảng Nam lâu nay vẫn hiểu lầm mà tưởng rằng đó là một loại đặc sản của vùng đất quê hương! Công bằng mà nói, ở đây tác giả bài thơ khá dè dặt (có lẽ vì cũng đã từng cố tìm mà không thấy có bằng chứng gì về chuyện Quảng Nam đã từng tồn tại một loại rượu đặc sản ở một địa phương nào đó có tên là Hồng Đào, hay một nhãn hiệu rượu Hồng Đào nào đó) khi đã ghi chú thích rõ ở dưới – mặc dầu các nhà thơ thường ít khi phải làm như thế - rằng đây là một loại rượu “huyền thọai” của Quảng Nam!

Khoảng gần chục năm sau lại thấy dấy lên cuộc tranh luận về chuyện “rượu hồng đào” nhưng thời gian đó vì bận rộn quá nhiều việc nên tôi không theo dõi, chỉ tự nhủ có gì mà vội, “Quảng Nam hay cãi” trước sau rồi chân lý cũng sáng tỏ thôi. Thiếu gì chuyện cần nói hơn mà còn chưa có điều kiện, chuyện rượu chè cứ để cho nhà doanh nghiệp lanh tay lẹ mắt nào đó “sở hữu” một bản quyền thuộc loại danh giá để làm du lịch đi. Biết đâu từ “huyền thoại” nó sẽ trở thành hiện thực!

Thế nhưng mới đây chỉ vì đọc một mẩu tin vắn trên báo (Thanh Niên - 05.9.2013) mà tôi phải vội viết mấy dòng này. Một tuyển tập nhạc 32 bài, chọn lọc trong số hàng trăm ca khúc viết về quê hương của các hội viên Chi hội Âm nhạc thuộc Hội VHNT Quảng Nam, vừa được giới thiệu, lấy tên là Quê Hương Xứ Rượu Hồng Đào!

Đến mức này thì không được rồi! Người Quảng Nam so với người dân vùng khác vẫn hay có óc tự hào về địa phương mình hơn cả (ở đây chưa bàn về lợi hại, đúng sai). Chẳng hạn, một trong những biểu hiện thường thấy là khi nói về chuyện học hành người Quảng thường hãnh diện nhắc đến thành tích truyền thống “ngũ phụng tề phi”. Nhưng nếu thử so sánh với hơn năm trăm vị tiến sĩ của Bắc Ninh, chiếm hơn phân nửa tổng số ngoài một ngàn ông Nghè suốt lịch sử khoa cử phong kiến thì mình suy nghĩ gì?

Có phải cũng vì cái tâm lý đó mà ta vội vã nhận nhầm một loại thức uống “lý lịch không rõ ràng” làm “đặc sản” quê hương, và nay còn sẵn sàng tôn nó lên hàng biểu tượng? Nếu chỉ vì không muốn thua chị kém em, để so với rượu Làng Vân, Làng Chuồn, Bàu Đá, Gò Đen… thì mình cũng có “rượu hồng đào” đấy, thì lần này niềm tự hào dễ dãi đó đã trở thành sự xúc phạm đối với người dân xứ Quảng! Có lẽ cũng dễ thấy khập khiểng khi “đặc sản” của mình không thể viết hoa, vì không tìm ra cơ sở! Phải nói có sách, mách có chứng! Thí dụ chuyện “ngũ phụng tề phi” tuy có thể không lớn lắm dưới mắt các “nhân sĩ Bắc hà”, chỉ là để khen ngợi năm vị đại khoa trong đó có đến hai vị phó bảng rồi, vẫn là vinh dự của học phong xứ Quảng vì xét theo khía cạnh lịch sử thì địa phương này có thể được xem là một vùng đất còn “mới”. Nhưng điều quan trọng ở đây, nó là chuyện có cơ sở: ai cũng biết đó là từ kết quả của kỳ thi Đình năm 1898.

Vậy còn chuyện “rượu hồng đào”? Nó liên quan như thế nào đến đất Quảng Nam? Đơn giản là chỉ vì cụm từ này, hình ảnh này, được chọn đưa vào để làm công cụ cho biện pháp ví von, so sánh - nghĩa là hoàn toàn xuất phát từ lý do nghệ thuật - trong bài ca dao dưới đây (mà có lẽ, mấy chục năm về sau này nó hay được nhắc tới là nhờ sự góp công rất lớn của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu khi ông chọn hai câu kết cấu theo thể tỷ rất tuyệt vời của nó để mở đầu cho một bài hát nổi tiếng về đề tài ca ngợi quê hương của mình):

Đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm

Rượu hồng đào chưa nhấm đã say

Đêm về nằm nghĩ gác tay

Hỏi có ai ân trọng nghĩa dày bằng ta

(Trong cách phát âm địa phương, từ “đã” cũng có khi đọc là “đà”.)

Bài (*) ca dao này thuộc loại kết cấu đa thể, ở đây là kết hợp giữa thể tỷ và thể hứng như ta vẫn thường thấy trong nhiều bài quen thuộc, và đề tài của nó đều là chuyện tình duyên đôi lứa như vẫn thường gặp trong hầu hết ca dao:

Đất Châu Thành nam thanh nữ tú

Trong vườn thú đủ các thứ chim

Trách ai non dạ kiếm tìm

Nghe lời huyễn hoặc lỗi niềm tóc tơ

hoặc:

Đèn nào cao cho bằng đèn Châu Đốc

Gió nào độc cho bằng gió Gò Công

Thổi ngọn đông phong lạc vợ xa chồng

Đêm nằm nghĩ lại giọt nước mắt hồng tuôn rơi

Thử đối chiếu với hai bài ca dao vừa trích dẫn thêm, ta thấy rằng hai câu 1 và 2 làm vai trò gợi hứng của mỗi bài đều được kết cấu theo thể tỷ của ca dao:

- Châu Thành đầy trai thanh gái lịch/ Vườn thú đủ chim chóc các loài

- Đèn Châu Đốc thật cao / Gió Gò Công thật độc

Hai mệnh đề trong hai câu 1 và 2 của cả hai bài chỉ chủ yếu làm biện pháp tu từ tạo nên phép đối khiến cho việc diễn đạt nội dung đẹp hơn, có duyên hơn, thu hút sự chú ý hơn, chứ các ý tưởng trong nội bộ của nó không có một ràng buộc hữu cơ thống nhất nào cả theo kiểu: chim chóc trong vườn thú là thuộc Châu Thành; hay gió Gò Công phải liên quan đến đèn Châu Đốc! Từ đó mối quan hệ giữa hai khái niệm đất Quảng Nam và rượu hồng đào cũng cần phải được tiếp cận như thế trong vấn đề ta đang xét. Chỗ khác nhau cần chú ý là phép đối hết sức tài tình, ý vị được vận dụng ở đây:

Đất Quảng Nam / chưa mưa đã thấm

Rượu hồng đào / chưa nhấm đã say

Biện pháp nghệ thuật này đã cực tả được cái thực trạng khốn khó trong đời sống của một vùng đất quê hương khô cằn - như trời hạn trông mưa - trong sinh hoạt nông nghiệp cũ. Chỉ những con người sống trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt vì khô hạn mới hiểu hết được nỗi niềm thâm thiết và chân thành thể hiện trong lời cầu nguyện giản dị đơn sơ qua bài ca dao này chẳng hạn:

Lạy trời mưa xuống

Lấy nước tôi uống

Lấy ruộng tôi cày

Lấy đầy bát cơm

Lấy rơm đun bếp

Điều đó giải thích cho câu hỏi tại sao “Đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm”? Chính cách diễn tả hơi cường điệu một chút (chưa mưa đã…, chưa nhấm đã…) càng thể hiện sinh động niềm khao khát, chờ đợi những giọt mưa, cho đồng ruộng, cho mùa màng.

Thế còn, tại sao “Rượu hồng đào chưa nhấm đã say”? Đây là loại rượu có màu hồng, - hồng đào, hay có lẽ hồng phấn cũng được - vẫn được dùng trong lễ hợp cẩn cho tân lang và tân giai nhân cùng uống giao bôi trước khi động phòng. Vì vậy dĩ nhiên thật dễ hiểu, chỉ có duy nhất thứ rượu này là “chưa uống đã say” thôi - say men tình chứ không say vì men rượu! Và nhờ chọn được hình ảnh so sánh tuyệt vời này mà ý tưởng về sự khát khao của đất Quảng chờ mưa càng thêm nổi bật, cùng lúc với cái tâm tình của con người xứ Quảng khát khao cuộc đời hạnh phúc ấm no.

Trở lại với chuyện “rượu hồng đào”, vấn đề sẽ dễ dàng sáng tỏ nếu ta xác định rõ ý nghĩa của nó, đây chỉ là loại rượu có màu hồng, tượng trưng cho may mắn, (nên chất lượng chắc không phải chuyện đáng quan tâm, vì chỉ là quy ước lễ nghi theo tục lệ xưa) dùng trong hôn lễ, và về sau nó trở thành một biểu tượng của hôn nhân. Như để nhắc về ngày cưới người ta vẫn dùng hình ảnh “pháo đỏ rượu hồng”, hay để diễn tả về một tình duyên dang dở, nhạc sĩ Y Vân than trách: “Rượu hồng chẳng được say mà đành lòng nếm chua cay” (Ngăn cách). Tên của nó chỉ là một danh từ chung về rượu để phân loại, cũng như rượu đế, rượu nếp trắng, rượu nếp than, vậy thôi. Người Trung Quốc trong từ điển ghi hồng đào là hoa đào màu hồng, và khi nhắc đến hồng đào tửu thì cho biết là rượu màu hồng, pha bằng rượu gạo với máu con sò cũng được. Nói chung cách pha chế có thể khác nhau, miễn sao cho có màu hồng. Tôi nghĩ đến những vùng nông thôn xa xôi có khi người ta chế biến nó cũng đơn giản giống như các bé gái lấy giấy hồng điều bao thẻ nhang bôi lên má giả làm phấn hồng vậy!

Không phải là danh từ riêng, (nghĩa là không thể viết hoa!) cho nên trước hết tự bản thân nó không thể là một thương hiệu. Vậy nếu vẫn muốn chứng minh ở Quảng Nam đã từng có một thương hiệu “rượu hồng đào” - tất nhiên nếu đúng thì phải viết hoa - chỉ còn một cách là xin hãy mở sách Ô Châu Cận Lục của Dương Văn An, hoặc Phủ Biên Tạp Lục của Lê Quý Đôn ra tra cứu xem đã từng có một địa phương nào ở Quảng Nam có hân hạnh mang cái tên đó không, mà nếu như có, thì phải tiếp tục tìm cho ra chứng cứ quả là nơi đó từng sản xuất ra một loại “danh tửu”, và vì sao ngày nay nó đã thất truyền?

Đọc tới đây chắc mọi người cũng đã thấy câu chuyện phần nào ngã ngũ. Viết đến từ ngã ngũ, tôi - đương nhiên người Quảng Nam rồi, giọng đâu có phân biệt hỏi ngã - tình cờ nảy ra ý tưởng ngộ nghĩnh này, có thể “bổ sung” để làm cho quan điểm đã trình bày nhẹ nhàng hơn một chút: Nếu như trước lúc động phòng, người xưa lại cho đôi trẻ uống một thứ rượu nặng (ngon) đến mức mới ngửi thấy hơi men đã say rồi thì chỉ có ngả ra mà ngủ chứ còn làm ăn gì được nữa?

Tóm lại, “Cây có cội, nước có nguồn”, tôi cũng như mọi người ai mà không vui vẻ, thậm chí tự hào khi quê nhà có những thành tích tinh thần đặc sắc hay những sản vật địa phương độc đáo, nhưng nếu như ta vội vàng mà thừa nhận những điều không có thực để làm truyền thống, thì đó là sự phản truyền thống vô cùng tai hại! Từ chỗ phân tích bài ca dao ở trên, để thấy rõ vai trò, vị trí nghệ thuật của hình ảnh rượu hồng đào, cuối cùng có thể đi đến kết luận dứt khoát: đất Quảng Nam không có mối quan hệ riêng tư, “trên mức tình cảm” gì với rượu hồng đào cả nếu đem so với các vùng miền khác, và vì thế đừng nhầm lẫn mà phong cho nó là “đặc sản”, rồi lại lấy làm một thứ biểu tượng cho Quảng Nam!

Chúng ta luôn bảo vệ truyền thống, trân trọng di sản, nhưng không thể vô tình tạo ra những di sản giả!

LÊ NGUYÊN ĐẠI
(Nguồn: Báo Văn Hóa Phật Giáo số 186, ngày 01.10.2013)
==========================================================
(*) Để phân biệt với các câu trong bài